Heraldische Studies

DE DEFINITIEKWESTIE.

Zodra men zich min of meer wetenschappelijk met het wapenwezen is gaan bezighouden is men begonnen om definities van het begrip "wapen" en het daarmee nauw samenhangende begrip "wapenwezen" op te stellen. Zoals te verwachten bepalen deze definities wel een aandachtsveld waarbinnen de begrippen zeker een plaats hebben, maar zijn zij dan weer te algemeen, dan weer te exclusief om de begrippen en hun implicaties nauwkeurig te vatten. Toch geven zij vaak in voldoende mate aan waarover we het ongeveer hebben wanneer we de termen gebruiken. Het lijkt daarom zinvol om te beginnen met een opsomming van enkele definities die tot nu toe zijn opgesteld.

I. Definities

Een vroege definitie van wapen en heraldiek is te vinden in de encyclopedie van Diderot en d' Alembert uit het midden van de 18^e eeuw. [1])

heraldique, (Art.) C' est la science du blason.[...] Il n' y a pas une seule brochure sur l'art de faire des chemises, des bas, des souliers, du pain [....] tandis que la librairie est inondée de livres sur la science vaine & ridicule des armoiries.

Blason, s. m. scutum gentilitium, pieces & meubles qui entrent dans l' écu, lesquelles représentent les belles actions & la noblesse de ceux qui ont droit de les porter.

armoiries (Blason.) marques de noblesse & de dignité, composé régulièrement de certaines figures & dé'maux, données ou autorisées par les Souverains, pour la distinction des personnes & des maisons.

De 1ste editie van de Encyclopædia Brittannica (1771) meent:

Heraldry, is the art of armory and blazoning; or the knowledge of what relates to the bearing of arms, and the laws and regulations thereof.

Arms, or Armories, are marks of dignity and honour, regularly composed of certain figures and colours, given or authorized by sovereigns, and borne in banners, shields, coats, &c. for the distinction of persons, families, and states, and passing by descent to posterity.

They are called arms, in regard they are borne principally on the buckler, cuirasse, banners, and other apparatus of war; and coats of arms, coat-armour, &c because anciently embroidered on a cloak or habit, worn by the ancient knights over their arms, both in war and at tournaments, and still borne by the heralds at arms.

Christian Bernd schrijft in het midden van de 19e eeuw [2]):

§ 1. Die Wappenwissenschaft lehrt Ürsprung, Zweck, Alter und Veränderung des Wappenwesens kennen, und begreift die Grundsätze. Lehren und Regeln in sich, welche bei den Wappen zu Grunde gelegt sind, und nach welchen sie zu beschreiben, zu erklären, zu beurtheilen, zu entwerfen, auszuführen, un anzuwenden sind.

§ 2. Die Wappen selbst aber sind allerlei bestimmte Zeichen und Bilder zur Kennzeichnung (Auszeichnung) und Unterscheidung sowohl einzelner Personen und Familien, als auch ganzer Körperschaften, Städte und Länder d.h. ihrer Bewohner als ein Ganzes zusammengenommen. Ursprünglich auf dem Schilde, der zum Schutz hauptsachlich dienenden Waffe, dargestellt - daher der Name der Sache selbst, indem wappnen und waffnen dasselbe sagt - werden die Wappen auf einen Schild vorstellende Fläche abgebildet.

§ 3. Ursprung, Bildung und Gebrauch der Wappen reicht bis in die frühesten Zeiten hinauf, ohne das man bestimmt sagen kann, bei welchem Volke unsern Wappen Aehnliches und Vorangegangenes zuerst in Gebrauch kam; und aus dem Altherthume, besonders von den Griechen und Römern, überkam das Mittelalter ein Wappenwesen, noch meist als eine Sache der Willkür, welches demselben bei den Turnspielen dienstlich, durch die Kreuzzüge und das Lehenwesen besonders begünstigt, befördert und verbreitet wurde, so daß auch Geistliche und Frauen Wappen führten, daß Wappen auf Denkmählern aller Art und sonst noch vielfach angewendet, und bei verschiedenen Gelegenheiten von Königen und Fürsten an solche, die noch keins hatten verliehen wurden. Ueberall bediente man sich dabei der Herolde, durch welche das Wappenwesen nach und nach mehr ausgebildet und geregelt wurde. So der neueren Zeit überliefert, wurde es nach bestimmteren und festeren Regeln geordnet und erhielt seine jetzige Gestalt.

Een interessante reeks definities geeft Gustav Seyler in zijn empirisch opgezette werk "Geschichte der Heraldik" (Nürnberg, 1890, p. 65):

"Ein den späteren Wappen äusserlich durchaus entsprechender, daher als wappenmässig zu bezeichnender Schmuck der Rüstung tritt uns in der deutschen Literatur schon Mitte des 12. Jahrhunderts als ein vollkommen eingebürgerter Brauch entgegen."

Het systeem van "Wappenmässig zu bezeichnender Schmuck der Rüstung" blijkt hij in het voorwoord (p.III) "Wappenwesen" te noemen waarbij hij en passant opnieuw een impliciete definitie geeft van het begrip "wapen":

"Das Wort "Wappen" ist so ausschliesslich der terminus technicus zur specifischen Bezeichnung einer erscheinung der Culturgeschichte des Mittelalters, dass (&c)".

Duidelijker is Arthur Charles Fox-Davies in "The Art of Heraldry" (1904) waar hij schrijft:

"Armory is that science of which the rules and the laws governing the use, display, meaning, and knowledge of the pictured signs and emblems, appertaining to shield, helmet, or banner. Heraldry has a wider meaning, for it comprises everything within the duties of a herald; and whilst Armory is undoubted Heraldry, the regulation of ceremonials and matters of pedigree, which are also within the scope of Heraldry, most decidedly are not Armory."

Een goede definitie gaf Charles Boutell in zijn "The Handbook to English Heraldry" (London, 1914):

"The Heraldry or Armory of England, an honourable and honoured member of the illustrious family of mediaeval European Heraldry, may be defined as a symbolical and pictorial language, in which figures, devices, and colours are employed instead of letters. Each heraldic composition has its own definite and complete significance, conveyed through its direct connection with some particular individual, family, dignity or office. Every such heraldic composition, also, is a true legal posession, held and maintained by an express right and title: and it is hereditary, like other real property, in accordance with certain laws and precedents of inheritance. But in this respect heraldic insignia are singular and unlike other property, inasmuch as it is a general rule that they cannot be alienated, exchanged, or transferred otherwise than by inheritance or other lawful sucession."

Anthony Wagner zegt in "Heralds and Heraldry" (p.12): "Heraldry is the systematic use of hereditary devices centred on the shield". En later in "Historic Heraldry of Britain" (1939 pp. 14-15):

"Heraldry in the large sense is the whole duty of Heralds, not merely that part of it which relates to the bearing of Arms, to which this name is commonly given."

"It (a coat of arms) is a personal and hereditary device whose nature is determined by the tapering form of the shield on which it is most characteristically displayed."

Recentere definities zijn:

De nieuwste editie van de Encyclopaedia Brittanica geeft:

"Heraldry is the science and art that deals with hereditary symbols employed to distinguish individuals, institutions, and corporations. These symbols, which probably originated as identification devices on shields, are called armorial bearings. Heraldry treats of their use, display, and regulation."

Michel Pastoureau in "Traité d'Heraldique" (Paris, 1973):

"Apparues au milieu du XII siecle pour des raisons militaires - reconnaitre les combattants sur les champs de bataille et de tournoi -, les armoiries peuvent se définir comme "des emblemes en couleurs, propres a un individu ou un groupe d'individus, et soumis dans leur composition a certaines regles qui sont celles du blason". en hij voegt hier nog aan toe:

"C'est essentiellement l'existence de ces regles, peu nombreuses mais fortement prescriptives, qui differencie le systeme heraldique europeen de tous les autres systemes emblematiques, anterieurs ou posterieurs."

Werkend in de duitse traditie geeft ook Ottfried Neubecker de definitie van "wapen". Hij begint zijn boek "Heraldiek, Bronnen, Symbolen en Betekenis" (Amsterdam, 1977) met de constatering: "Er is een tijd geweest waarin een ieder wist wat een heraldisch wapen was", maar verzuimt vervolgens te vertellen wat dat dan wel was. Niettegenstaande geeft hij een soort functionele definitie waar hij schrijft: "Wapens vertegenwoordigen personen of groepen van personen alsof ze het zelf waren. De aanwezigheid van een wapen fungeert als plaatsvervanger van de persoon, zelfs na zijn dood."

Een wapen moet aan bepaalde regels voldoen:

"Een wapenafbeelding moet men zich kunnen voorstellen op onderdelen van middeleeuwse wapenrustingen, in het bijzonder op een strijdschild."

Ook de wapenafbeelding moet voldoen aan bepaalde regels:

"Een van de hoofdregels is dus de kleurregel dat men geen metaal op metaal, noch kleur op kleur mag gebruiken.

Vervolgens definieert hij heraldiek als volgt:

"Alles wat met wapens samenhangt noemen wij (derhalve) "heraldisch" en het gehele complex van wapenkunde en wapenkunst heet heraldiek."

II.a. Wapens.

Wat is nu precies een wapen?

Uit de eerder gegeven, door verschillende auteurs opgestelde definities kunnen we opmaken wat zij onder een wapen verstaan:

Diderot et d'Alembert (1751) en Brittannica (1771):

Wapens zijn waardigheids- en eretekenen.

Bernd:

Wapens zijn allerlei bepaalde tekens en beelden ter onderscheid.

Seyler:

Het wapen is een verschijning in de cultuurgeschiedenis van de Middeleeuwen (en met de beschrijving van deze verschijning houdt hij zich in de volgende 872 bladzijden bezig, waarmee het begrip gedefinieerd moet zijn).

Fox Davies:

Een wapen is een afbeelding van een teken of embleem dat op een schild, helm of banier staat.

Boutell:

Ieder wapen (= heraldic composition) heeft zijn eigen bijzondere en volledige betekenis, bepaald door zijn directe betrekking op een bepaald persoon, een bepaalde familie, waardigheid of ambt.

Anthony Wagner:

Een wapen is een erfelijk teken met betrekking tot een schild.

Pama:

„Wapens. Definitie: wapens zijn erfelijke, of in wezen onveranderlijke, gekleurde onderscheidingstekens, die hun oorsprong vinden in de laat-middeleeuwse manier van bewapening.”

Brittanica:

Een wapen is een erfelijk symbool dat gebruikt wordt om individuen, instellingen en rechtspersonen te onderscheiden.

Pastoureau:

Een wapen is een embleem in kleur van een individu of een groep individuen, in zijn vorm onderworpen aan zekere regels, nl. de regels van de wapenbeschrijving.

Neubecker:

Een wapen is een symbool van een persoon of een groep in een aan de middeleeuwse wapenrusting ontleende vorm dat aan bepaalde kleurregels moet voldoen.

Het lijkt erop dat deze definities voornamelijk ontsproten zijn aan het historische denkraam in de negentiende eeuw.

Het is daarom misschien nuttig om bij de betekenis van het woord te beginnen om tot een redelijke definitie van het begrip te komen.

In verschillende talen wordt in het woord dat we steeds moeten vertalen met „wapen” niettemin het accent anders gelegd. Zo spreekt men in het germaanse taalgebied van „wapen” wat een vertaling is van de franse term „armoiries” en wat verwijst naar het behoren tot de wapenrusting ofwel de kleding en uitrusting van krijgslieden. Tot deze categorie hoort dus het engelse woord “arms”, en “coat of arms” (lett.: wapenkleed) en het duitse woord „Wappen”, deens „vaaben”, zweeds „vapnet”, maar ook het portugese woord „armas” of „brazao”.

In andere talen wordt het accent verlegd naar een bepaald onderdeel van de wapenrusting, nl. het schild. Hiertoe behoren het spaans met "escudo" (de armas) en het ijslands met "skjald".

In de talen waar het begrip relatief laat werd geintroduceerd omschrijft men het als "erfenis" ofwel als symbool van een erfenis. Dit is het geval in het slavische taalgebied waar het woord voor wapen is afgeleid van het duitse "Erbe" (erfenis). Hiertoe behoren het poolse "herb", het bulgaarse "gerb", servo-kroatisch "grb" en het russisch "gerb".

De betekenis van „symbool van een erfenis” verschilt wezenlijk van de betekenis van „erfelijk symbool” die men in de bovenstaande definities gewoonlijk aan de term „wapen” geeft. De reden van deze semantische verschuiving moet men waarschijnlijk zoeken in de preoccupatie met afstamming in de negentiende eeuw waardoor men het wapenwezen als aspect van de afstammingsleer ging beschouwen. Hierdoor kwam ook de combinatie „Heraldiek en Genealogie” als aparte hulpwetenschap van de geschiedenis tot stand.

De italiaanse en roemeense termen verwijzen naar een rang. De woorden „stemma” en „stema” zijn afgeleid van het griekse woord „stemma” dat „kroon” betekent. Kronen waren in Byzantium een belangrijk rangonderscheidingsteken en de nauwe verbindingen van de Balkan en Italië met Byzantium zullen zeker een rol gespeeld hebben bij de naamskeuze voor het verschijnsel.

Tenslotte gaat in het hongaars de belangstelling uit naar het bijteken als voornaamste onderscheidingsteken. Het woord voor wapen „czimer” is daar afgeleid van het franse woord „cimier” dat „helmteken” betekent (deze term is dus verwant aan het italiaanse spraakgebruik).

De termen in de verschillende talen geven dus een aantal belangrijke kenmerken aan die in sommige gevallen bij het opstellen van definities van het begrip over het hoofd zijn gezien of verkeerd zijn geinterpreteerd:

a. het wapen is een onderdeel van de wapenrusting, het is i.h.b. een schild.

b. het wapen is het symbool van een erfenis.

c. het wapen is een onderscheidingsteken.

Al bij de analyse van de woorden blijkt dat we bij het wapenwezen met belangrijke regionale verschillen in uitwerking te maken zullen krijgen en verder dat deze woorden ook van toepassing kunnen zijn in allerlei andere tijden en plaatsen buiten of aan de rand van het europese cultuurgebied waar het ontstaan en de ontwikkeling van het wapenwezen gewoonlijk wordt gelokaliseerd.

De zeer belangrijke conclusie die we uit de historische terminologie kunnen trekken is dat het wapen in wezen de drager klasseert nl. a. als krijgsman, b. als bezitter van een overdraagbare kwaliteit, en c. ten opzichte van anderen.

Het voertuig van deze klassificatie is steeds een embleem dat aan de krijgsmacht refereert.

Aangezien deze klassificaties elkaar in de tijd opvolgen kan de ontwikkeling van het (heraldische) wapen worden vastgesteld van een krijgsembleem naar een embleem in schildvorm. De bestudering van het ontstaan en de ontwikkeling van heraldische wapens moet zich daarom noodzakelijkerwijs tussen deze twee polen van de ontwikkelingsgang afspelen.

II.b. Wapenwezen.

Op dezelfde manier is na te gaan wat men in de wetenschap onder wapenwezen verstaat:

Bernd:

Wapenwezen is wat de wapenwetenschap bestudeerd.

Seyler:

Het wapenwezen is het systeem van "Wappenmässig zu bezeichnender Schmuck der Rüstung".

Anthony Wagner:

Het wapenwezen ("heraldry") is het systematische gebruik van wapens.

Broughton geeft:

Heraldry, system of personal symbolism following certain rules (Broughton, 1926 p. 239). Hiermee is duidelijk een definitie van wapenwezen bedoeld en "heraldry" moet hier dus met "wapenwezen" worden vertaald.

Pastoureau:

Het wapenwezen (système heraldique) is een systeem van symbolen dat specifiek is voor Europa.

Neubecker:

Het wapenwezen is alles wat met wapens samenhangt.

Uit de bovenstaande definities is op te maken dat met „wapenwezen” ongeveer het systeem wordt bedoeld waarin wapens kunnen worden ondergebracht.

II.c. Heraldiek

Hetzelfde met betrekking tot de term „heraldiek”:

Diderot en d'Alembert (1751):

Heraldiek is een ijdele en belachelijke wetenschap.

Brittannica (1771):

Heraldry is the art of armory and blazoning.

Fox-Davies:

Heraldiek is de wetenschap van de regels die gelden voor het samenstellen van een wapen.

Een soortgelijke definitie geeft ook C. Pama nog in zijn "Heraldiek en Genealogie" (Spectrum, 1969):

"Heraldiek. Wetenschap die het ontstaan, de ontwikkeling, het gebruik, het recht, de reglementering en de beschrijving van wapens bestudeert. De heraldiek beschouwd als kunst, heeft als doel de weergave of voorstelling van de wapens, en dat met de gegevens door de wetenschap ter beschikking gesteld."

Wagner:

Heraldiek is de wetenschap die zich bezighoudt met wapens.

Neubecker:

Heraldiek is het complex van wapenkunde en wapenkunst.

Terwijl men dus in detail van mening verschilt over wat onder wapen of wapenwezen moet worden verstaan, schijnt men het er over eens te zijn wat heraldiek is, nl. de wetenschap die zich met wapens bemoeit, ofwel wapenkunde.

Een enkeling (Wagner) geeft „heraldiek” de betekenis van „dat wat een heraut doet”. Het woord „heraldiek” is dan ook aan „heraut” ontleend. Een heraut was een functionaris aan de middeleeuwse vorstenhoven die belast was met een veelheid van diplomatieke taken, in het bijzonder met het overbrengen van berichten en het verzamelen van gegevens over de relaties van de vorst. Hierbij behoorde ook het opstellen van lijsten van wapenbeschrijvingen en afbeeldingen. Een groot gedeelte van deze taken werd later overgenomen door gespecialiseerde afdelingen van de vorstelijke kanselarijen. De wapenregistratie was een van de weinige taken die de heraut tenslotte nog overbleef. Inmiddels heeft de heraldiek zich in de negentiende eeuw tot een hulpwetenschap van de geschiedenis ontwikkeld. Een overzicht van het ontstaan en de evolutie van de heraldiek tot een hulpwetenschap valt buiten het kader van deze studie.

III Analyse en Kritiek

Waar de definties van „wapen” en „wapenwezen” in overeenstemmen is dat ze deze begrippen beschouwen als historische categorien. Het zijn m.a.w. verschijnselen die hun plaats hebben in een tijdperk en in historische termen beschreven kunnen worden. Wapens hebben een symbolische waarde, worden door historische maatschappelijke groeperingen gevoerd, passen in een historisch bepaald systeem en maken deel uit van het cultuurhistorisch erfgoed.

Hoewel de verschijnselen „wapen” en „wapenwezen” in de wetenschap worden beschreven als een aaneenrijing van historische gebeurtenissen ontbreekt in de definities het ontwikkelingsaspect. Zij proberen in een enkele zin ruim zevenhonderd jaar geschiedenis op dat vlak te omvatten alsof het verschijnsel „wapen” in die tijd nimmer van vorm en inhoud veranderd is. In feite is het wapenwezen juist door de ontwikkeling die het heeft doorgemaakt zo moeilijk te definieren zodat men zijn toevlucht moet nemen tot een definitie die zo ruim is dat ze vrijwel nietszeggend wordt, of zo specifiek dat niet alle ontwikkelingsfasen van het verschijnsel er onder vallen.

Zo is het wel waar dat wapens door bepaalde maatschappelijke groeperingen zijn gevoerd maar is het niet waar dat dit altijd dezelfde zijn geweest, zoals bv. in de Brittanica wordt gesuggereerd: individuen, instellingen en rechtpersonen. Integendeel heeft het wapenwezen zich, blijkbaar niet zonder weerstand, verspreid van de krijgslieden naar andere maatschappelijke categorien en ging zich tenslotte over het gehele maatschappelijke spectrum uitstrekken.

Eveneens is waar dat het wapenwezen aan bepaalde regels voldoet zonder welke er niet van een systeem of orde sprake zou kunnen zijn.

Met de beperking van het begrip „wapen” tot de combinatie van symbool en schild, wordt echter geen recht gedaan aan het feit dat ook de elementen die later rondom het schild werden aangebracht onmiskenbaar een heraldisch karakter hebben. De definitie van Wagner die daar wel rekening mee houdt, laat weer geen ruimte voor de vele in een heraldische traditie samengestelde afbeeldingen waarin het schild als beelddrager is weggelaten. Ook deze ontwikkeling is in de defintie niet terug te vinden. Het handhaven van de metaal-kleurregel als bepalend lijkt in dit verband ook al niet zinvol.

Tenslotte is het zeker waar dat wapens van generatie op generatie zijn doorgegeven. Er zijn daarbij echter nog andere middelen gebruikt dan het erfrecht. Zo werden veel wapens, voor zover verbonden met een titel, gevoerd wanneer om wat voor reden dan ook op de titel aanspraak werd gemaakt. Hierbij was afstamming zeker vaak een argument maar zeker niet altijd het doorslaggevende. Bij instellingen en rechtspersonen kan verder alleen maar sprake zijn van „rechtsopvolging”. De continuiteit van ieder afzonderlijk wapenbeeld is daarbij groter dan het geheel waarin het een plaats vindt. Dit wordt veroorzaakt door de kunstgrepen van de nevenstelling en het breken van wapens. Hiermee werden, in een later stadium, de expressiemogelijkheden van het wapenwezen vergroot doordat een totaal van aanpraken kon worden verbeeld en een familierelatie kon worden uitgedrukt. Hierdoor kregen veel wapens juist een individueel karakter waarvan de overdraagbaarheid van de onderdelen slechts een aspect vormt.

Een belangrijk deel van de moeilijkheden met het erfelijkheidsaspect in het wapenwezen wordt veroorzaakt door de eerder gesignaleerde semantische verschuiving van „symbool van een erfenis” naar „erfelijk symbool”. Want terwijl in het eerste geval het symbool gelijk met het goed wordt overgedragen, is het voertuig waarmee het wapen in het tweede geval wordt overgedragen de afstamming en dit is in allerlei andere voorkomende situaties waarin helemaal niet van afstamming gesproken kan worden, niet bruikbaar. Begrijpelijk is de semantische verschuiving overigens wel omdat er in de negentiende eeuw van het goed waarvan het wapen oorspronkelijk het symbool was, nl. het leengoed, door de ontwikkelingen in de bezitsverhoudingen helemaal geen sprake meer was. In feite ging het wapen dan ook niet veel anders meer voorstellen dan het behoren tot een verwantengroep die immers niet meer in het bezit was van een onvervreemdbaar, want erfelijk, leengoed.

Het lijkt erop dat behalve herauten eigenlijk uitsluitend historici zich met het wapenwezen hebben beziggehouden en het is daarom niet voor niets dat deze wordt beschouwd als een hulpwetenschap van de geschiedenis. De definities die zij hebben opgesteld om het verschijnsel te vatten lijken eerder toepasbaar op bepaalde periodes waarin het verschijnsel zich tot een min of meer overzichtelijke vorm had uitgekristalliseerd of op een ontwikkelingsfase waarin het verschijnsel zich bevond. Het hing er daarom maar vanaf op welke periode of fase men zich concentreerde hoe het verschijnsel werd gedefinieerd. Hierbij schijnt men altijd uitgegaan te zijn van de (grafische) vorm waarin het wapenwezen zich aan ons voordoet. In de meeste beschrijvingen ontbreken zelden het helmteken (vnl. ontwikkeld vanaf het midden van de 13^e eeuw), de schildhouders (eind 13^e eeuw), kronen (eind 13^e eeuw), deviezen en ordetekenen (15^e eeuw), wapenmantels en kransen (17^e eeuw). Hieruit kan men dan een algemeen beeld van de heraldiek opmaken.

Het lijkt er in dit verband niet op dat men zich afgevraagd heeft waar het systeem eigenlijk toe diende of, wat de maatschappelijke functie van het systeem, waaraan toch veel aandacht is besteed om het tot stand te brengen en dat lange tijd een in het oog lopende plaats in de samenleving innam, zou kunnen zijn.